Achtergrondartikel

Informatieoorlog

MAGA versus MEGO

Door Simon Been, Trainer en Auteur over AI voor Informatieprofessionals

Onderdeel van zijn serie ‘AI in het Informatiedomein’ in Vakblad IP (InformatieProfessional)

Wat is de impact van AI op het informatiedomein? In een reeks artikelen wordt ingegaan op veranderingen in organisatieprocessen, de informatieprofessie en persoonlijke informatiewerk ten gevolge van Artificial Intelligence. Dit is het negende deel met focus op de ontluikende informatieoorlog en de consequenties voor de informatieprofessie.

Van Hollywood tot McDonald's en van Computers tot Complotten, zo'n beetje alles wat in Amerika ontstaat waait over naar Europa. Puristen roepen schande maar een jaar of wat later weten we niet beter. De voordelen worden omarmd, de nadelen veelal op de koop toegenomen. Sociale voorzieningen en duurzaamheid zijn typisch Europese verworvenheden, maar zeker als het om technologie gaat vliegt Europa vaak mee op de staart van de Amerikaanse adelaar.

Die tijd lijkt echter vrij abrupt voorbij. Uiteraard begon deze cultuuromslag weer in de USA. Vooral Trump's MAGA - Make America Great Again - zette de toon voor een golf van nationalisme en protectionisme zoals we die - verrassing! - inmiddels in Europa ook kennen. Gevolg: USA vs EUR.

En dat heeft consequenties voor de informatieprofessie, zowel in algemene zin als met betrekking tot AI. Denk bijvoorbeeld aan dreigende versplintering van informatiebronnen, knellende regelgeving, kwaliteitsvraagstukken. Maar er is ook een zonnige zijde: het is een leerzame tijd die nieuwe vaardigheden vergt, versterkte focus op ethiek en culturele waarden en een enorme kennisopbouw. Jazeker: het belang van juiste informatie en erfgoed groeit zienderogen! En wie weet is het goed dat we weer op eigen benen leren staan! (Oeps, bijna vergeten dat Europa niet in een vacuüm verkeert, maar naast grootmachten als China en Rusland met elk een tikkeltje andersoortige agenda.)

De consequenties van deze nieuwe oorlog worden belicht aan de hand van de volgende punten:

•    MAGA versus MEGO en de rol van AI

•    Google Ja, ChatGPT nee?

•    Identiteitscrisis: wie of wat zijn we eigenlijk?

•    AI in de USA

•    Intussen in Nederland

•    Reality Check

•    Bottom Line: Nieuwe kansen!

MAGA versus MEGO en de rol van AI

MAGA? Europa kan er inmiddels ook wat van. Tijd voor een hypothetische slogan. Make Europe Great Again? Waarom Engels? De UK is uit de unie, dus dan maar in 't Nederlands, MEGO: Maak Europa Groots, Opnieuw. Het klinkt een beetje onhandig, maar het bijkomend voordeel is: het EGO springt er uit, de strijdbaarheid rond identiteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid. Wàt we ook vinden van deze nationalisme-trend, hij sijpelt door in elke cel van onze samenleving. Het is de nieuwe realiteit. En eigenlijk zijn we, wakker geschud uit onze geopolitieke naïviteit, zo'n beetje het laatste cluster landen dat dit denken absorbeert.

Waar het hier om gaat is het ideologisch en praktisch uit elkaar drijven van de twee continenten: Noord Amerika en Europa. Meerdere katalysatoren dragen hiertoe bij. Uiteraard was (en is) Trump er eentje, maar ook AI doet een duitje in het zakje. De razendsnelle opkomst van ChatGPT & Co heeft wetgevers in de hoogste staat van paraatheid gebracht en als neveneffect overheden stevig verward: Omarmen? Oogluikend toestaan? Bannen? De strijd tegen Amerikaanse bedrijven onder de vlag 'Big Tech is Bad' was toch al opgelaaid, nu is er in (Amerikaanse) AI een nieuwe 'vijand' bij. 

De alarmerende berichtgeving over fakes - stemmen, foto's, video's en natuurlijk de berichten zelf - en het recente gebruik in oorlogstuig vergroten de nervositeit. Het leidt zelfs tot politieke inmenging. De EU-Commissaris voor de Interne Markt stuurt een waarschuwingsbrief naar Elon Musk: verspreid geen gevaarlijke inhoud in je uitzending met Trump! En dat is niet eens nieuwe technologie, gewoon ouderwets TV-kijken maar dan op X. AI of geen AI, de 'vijand' is Big Tech. Amerikaanse ogen ervaren dat anders: de vijand is USA. En dat terwijl 'we protect you!' En al die stemmingmakerij over en weer versterkt de trend alleen maar. Trump over Europa: "they’re not as tough as China, but they’re bad."

Google Ja, ChatGPT nee?

Nee, dit is geen politiek betoog. Maar de grootste slachtoffers in oorlogen zijn burgers en infrastructuur. Als het gaat om informatie oorlogen is het niet anders. We leven in een wereld waarin interoperabiliteit van groot belang is, niet alleen van onderliggende standaarden en protocollen, maar ook van de technologie zelf. Amerikaanse technologieën en platformen zijn diep verankerd in ons dagelijkse werk. Dat heeft beperkingen (zoals afhankelijkheden) maar ook grote voordelen qua communicatie, samenwerking en gebruiksgemak.

Hoe meer belangentegenstelling hoe meer regelgeving en versplintering. Dat betreft niet alleen de informatietechnologie, maar ook de informatie zelf. Nu al ontwikkelt zo'n beetje elke Nederlandse overheidsorganisatie zijn eigen AI-model. Ook vertelde een AI-product owner van een gemeente me dat zijn organisatie misschien per toepassing een apart model wil ontwikkelen. Verontrustend. Hoe houden we al die informatiesilo's uit elkaar en toch ontdubbeld? Klinkt bekend trouwens. De geschiedenis lijkt zich weer eens te herhalen.

En: moet straks ook het antwoord op je vraag in ChatGPT anders worden als je in een ander land bent? Niet op inhoudelijke gronden, maar vanwege voorkeuren van de wetgever? Een wetgever die zo 'eigen' bedrijven en producten wil voortrekken en eigen culturele waarden en normen wil beschermen. 

Identiteitscrisis: wie of wat zijn we eigenlijk?

Ja, als het om AI gaat en eigenlijk ook om die andere 'oorlogen' zoals rond social media en privacy komt het al snel neer op: 'dit overschrijdt onze normen'. Maar wat zijn die normen eigenlijk? Dat moeten we wel weten, want als Nederland werken we bijvoorbeeld trots aan 'onze eigen AI': GPT-NL, veilig en conform onze eigen Europese waarden.

Maar wat blijkt? Die waarden zitten elkaar in de weg. Niet alleen door de verschillen per land, maar ook vanuit een breder perspectief: je kan niet volledig open zijn, innovatief blijven èn binnen de kaders van de wet vallen. Je moet keuzes maken gaandeweg. Ook zijn er grenzen aan het streven naar open source technologie. Je moet invloed hebben erop om te kunnen checken of alles werkt conform de wet. Maar hoe meer muurtjes hoe minder transparantie en dat wil je ook niet.

Ik sprak onlangs de TNO-Product Owner van GPT-NL hierover en zij geeft aan dat het GPT-NL project wel eens kan vastlopen op dit vraagstuk. Een boeiende case dus voor wetgevers: Grenzen aan de maakbaarheid? En dan hebben we het nog niet eens over de cultuurverschillen tussen landen en zelfs groepen binnen landen. Ik noem maar wat: Friezen, boeren, Hagenezen. ;-)

We kennen al praktische voorbeelden van protectionisme zoals de Chinese Great Firewall en het Europese Gaia-X. Uiteraard zijn ze sterk verschillend. De Chinese versie focust sterk op internetcensuur en de Europese op een eigen digitale infrastructuur die kan concurreren met de 'Big Tech' cloud-providers. De vraag blijft of democratische overheden wel in staat zijn om dergelijke technologische hoogstandjes te realiseren. Hoe eerzaam ook, het is lastig manoeuvreren in het web van die geschreven juridische en ongeschreven culturele wetten.

Versnippering 

Toch is dat onze route. Net zoals de staat California een voortrekkersrol speelt in de Verenigde Staten bij het bevorderen van maatschappelijke en individuele rechten, positioneert de Europese Unie zich als een wereldleider op het gebied van privacybescherming en het behoud van culturele diversiteit.

Hoe? Meer wetten. En begrijpelijk, want welke middelen heeft een land nog meer tegen iets ongrijpbaars als informatie en economische macht? Ik heb het niet voor niets over een informatie-oorlog tussen USA en EUR. De culturele bedreiging is immers vooral door informatie (fake news, overspoeling met andere waarden, Hollywood, beïnvloeding door bad actors etc) en dus ook door GenAI. En door bedrijven die monopolistische rollen in het informatiedomein krijgen waardoor ze ongenaakbaar worden.

En dat steeds complexere web van wetten heeft consequenties. Goede en onprettige. Meta heeft reeds geruime tijd terug besloten bepaalde AI-modellen nog niet uit te rollen in Europa vanwege de AI Act. Meta is een notoire dataschraper dus dat is misschien niet verkeerd, maar ook privacy-kampioen Apple heeft aangekondigd dat hun AI vooralsnog niet in Europa komt wegens de onduidelijkheden in de wetgeving. Sec voor Europa is er al een eigen besturingssysteem op iPhones. Steeds meer snippers.

Intussen blijft het wel apart dat ondanks alle bemoeienis de grootste bronnen van misinformatie - Facebook, Google en X - praktisch ongestoord hun gang kunnen blijven gaan, de mailspam onverminderd voortgaat en webbrowsen juist verworden is tot waden in cookies. De hamvraag is dus: hoe effectief is dat micromanagement by law eigenlijk? En waar zit het voordeel voor de gebruiker: de burger, de informatieprofessional?

Verandering van strategie lijkt geen optie. Voor de informatieprofessie betekent dat meer wetgeving en handhaving en waarschijnlijk een versnippering van platforms en standaarden, meer inzet van open source, een verder fragmenterend landschap van informatiebronnen en met dat alles meer complexiteit van beheer en beveiliging. 

Of... gaan we mettertijd toch gewoon door op dezelfde voet, zoals dat al vele, vele jaren het geval is met zo ongeveer alle Microsoft producten? iBestuur is er onlangs uiterst duidelijk over: "Overheden werken met IT-systemen die cruciale functies ontberen voor het aanpassen, verwijderen of blijvend opslaan van informatie. Het gevolg: ze overtreden de regels." Goh? We gedogen dit toch al decennia?

AI in de USA

Terwijl Europa zich enigszins verschuilt achter juridische muren en de AI-bal voor zich uit lijkt te schuiven in een intellectuele variant op klimaatontkenning, koerst Amerika full speed verder. Zo investeert de voortrekkersstaat California samen met AI-chips gigant NVIDIA met veel fanfare in AI voor studenten, docenten en werknemers. Doel: nieuwe skills leren en betere carrièrekansen ontwikkelen, inclusief het opleiden van AI-specialisten voor de overheid. Want "We’re in the early stages of a new industrial revolution that will transform trillion-dollar industries around the world."

Dit jaar onthulde de staat een trainingsprogramma voor staatsmedewerkers, organiseerde een GenAI-top, bracht een GenAI-toolkit uit voor staatsinkoop en startte pilotprojecten om te onderzoeken hoe GenAI kan helpen bij het aanpakken van uitdagingen. Dat is een totaal andere benadering door een gidsland.

Amerika is uiteraard sowieso doortastender. Consultant PWC schrijft over die markt: "One year after ChatGPT hit the market, more than half of the companies we surveyed (54%) have implemented GenAI in some areas of their business" en "Seventy-three percent of US companies have already adopted AI in at least some areas of their business." Dat laatste was al in 2023. 

En PWC herhaalt het steeds vaker gehoorde standpunt dat succesvol gebruik van GenAI (generatieve AI zoals ChatGPT) start bij de medewerkers zelf, niet in de top van de organisatie. "It’s important to provide workers with incentives to not just use the new technology but to use it to reimagine their jobs." En, zeggen ze: die jobs gaan mettertijd ook stevig veranderen.

Verder zegt PWC over GenAI: "Het kan zeer ongestructureerde data scannen, lezen, samenvatten, vertalen, analyseren en oplossen, data die vastzit in presentaties, strategiedocumenten, klantlogboeken en de talloze andere documenten die uw organisatie definiëren. Met andere woorden, GenAI kan een van de grootste uitdagingen voor veel bedrijven aanpakken: het verwerken en genereren van inzichten uit grote hoeveelheden complexe, ongestructureerde data." En... "GenAI will transform transformation." Klare taal en geen spoor van ingraven tegen vijanden. Ongebreideld zelfvertrouwen.

Intussen in Nederland

BZK houdt een Regiotour AI & Algoritmes voor de overheid. Heel goed initiatief. Een belangrijke stap in AI-bewustwording. Tijdens de stop in Assen en vooral het interactieve gedeelte bij de flipovers raakte ik wel even in shock. De hoeveelheid betrokken partijen en initiatieven is overweldigend terwijl invloeden uit de informatieprofessie schitterden door afwezigheid. De enige vakgenoot die ik ontwaarde tussen de deelnemers vroeg vertwijfeld waar de archiefwet in dit alles was.

Mijn belangrijkste bemerkingen over die dag waren:

• Iedereen lijkt druk bezig met het eigen puzzelstukje. De warboel aan instrumenten, regelingen en partijen rond AI deed me vragen of er geen AI was om daar helderheid in te brengen.
• Ook inhoudelijk is het speelveld enorm: van overheidsbrede modellen en praktische businesscases tot hele simpele persoonlijke toepassingen. Alle invalshoeken buitelden door elkaar.
• Zo ongeveer elke organisatie is bezig een eigen AI-model te ontwikkelen, ongeacht alle overeenkomsten onderling. Waar de ene organisatie vaart maakt hangt de andere aan de rem (een tikje ongerust naar de eerste kijkend ;-) 
• Wie is er eigenlijk verantwoordelijk binnen de organisatie? AI is een zaak voor de business, niet van ICT. (En terzijde: wie gaat over de informatiehuishouding?)
• Het algoritmeregister moet gevuld worden door overheidsorganisaties terwijl de systemen veelal van leveranciers komen.

Kortom: onze overheden zijn van goede wil en stoppen echt veel energie in gecoördineerde inspanningen rond AI. Ook zijn ze bere trots op elke organisatie die een AI heeft aangemeld in het register. Maar de ingeslagen weg oogt onwaarschijnlijk lang en complex. En ik herhaal, de vraag blijft of democratische overheden wel goed in staat zijn om dergelijke technologische innovaties te beteugelen dan wel te organiseren en realiseren.

Reality Check

Moeten we dan niets doen? Big Tech zijn gang laten gaan? AI de wereld laten overspoelen met fake news? Niet onze waarden en normen hoog houden? Ik ben gelukkig geen politicus en pretendeer geen antwoorden te hebben. Maar één ding weet ik wel: als je de buren vertelt hoe ze hun kinderen moeten opvoeden, krijg je heibel. En: het werkt averechts als je verbiedt dat hun kinderen met de jouwe spelen. Er zijn gewoon grenzen aan de maakbaarheid en soms werkt diplomatie beter dan ingraven en harde stellingnames.

En ik vrees dat overheden soms externe onderwerpen willen micromanagen terwijl belangrijke interne vraagstukken alleen maar groeien. De informatiehuishouding binnen de overheid is nog nooit zo belangrijk geweest als de laatste jaren. Al die energie op wetgeving, archiving by design, grip op informatie... En nu gaat het met AI over de Toekomst van Informatie en is er een heel circus aan partijen en initiatieven opgetuigd en wie zit niet om de tafel? Of anders onzichtbaar of ongehoord? De informatieprofessie.

En waar is de informatieprofessie zelf als de deur wordt opengezet zoals op de regiotour AI? Raakt AI ons niet? Het is hoog tijd voor bewustwording binnen het vakgebied. En bewustwording van het vakgebied.

Bottom Line: Nieuw Kansen

Enfin. Het zijn spannende tijden. En AI is maar één van de factoren in het krachtenveld. Maar het is ook een leerzame tijd die nieuwe vaardigheden vergt, versterkte focus op ethiek en culturele waarden en een enorme kennisopbouw. 

Het belang van betrouwbare informatie is nog nooit zo groot geweest en blijft toenemen. Screening, ontsluiting, beheer, kortom de kernvaardigheden van de informatieprofessie zullen des te meer op de proef worden gesteld. Wat een uitdaging!

En cultuur komt weer op de agenda. Meer focus op erfgoed en andere culturele informatie, inclusief de ontsluiting van nog slecht toegankelijke bronnen. Het duo digitalisering & AI is onstuitbaar.

Ja, AI is maar één van de factoren in dit krachtenveld, maar het is misschien wel een van de weinige waar je zelf iets mee kunt, vooral met GenAI. Voor jezelf, persoonlijk, maar zeker ook voor je organisatie. Voor nu en zeker voor de toekomst.

De geschiedenis dreigt zich te herhalen: nieuwe versnippering, nieuwe silo's, nieuwe prestigeprojecten. De informatie is weerloos en de enige die ervoor op kan komen ben jij. Zorg dat je weet waarover je het hebt. Duik in AI. ChatGPT & Co zijn maar één muisklik verwijderd. En gratis.

Mijmer erover, discussieer erover, laat je niet ontmoedigen. Doe het vooral met je team, ga samen op die ontdekkingsreis. Laat je uitdagen en inspireren. Lees. Luister. Kijk. Volg workshops.

Links

• iBestuur: Overheid overtreedt de wet met Microsoft
• Californië investeert in AI
• PWC over AI in het Amerikaanse bedrijfsleven
• Over BZK's Regiotour AI
• Trump over Europa
• Bibliotheek in het AI-tijdperk

Benieuwd naar recent nieuws?

Je kunt hier nieuwsbrief TijgerBrains  aanvragen. Of hier lid worden van het netwerk.

meer…